حسابداری مدیریت و نقش آن در سازمان‌ها
حسابداری مدیریتی شاخه‌ای از حسابداری است که مدیریت شرکت را در برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری، کنترل و تجزیه و تحلیل پشتیبانی می‌کند. استفاده مؤثر از این ابزار توسط مدیریت اجرایی رشد، سود و بهینه‌سازی تجارت را تضمین می‌کند. برای تصمیم‌گیری‌های تجاری، صاحبان تجارت و یا مدیران نیاز به اطلاعات مالی و اقتصادی سازمان یافته و تجزیه و تحلیل منابع اطلاعات و نتایج تجارت خود دارند. اما صورتهای مالی ارائه شده توسط حسابداران حرفه‌ای- از آنجایی که مطالب اقتصادی می‌باشند- به سختی قابل درك هستند و برای درك منابع درآمد و ضرر و زیان در تجارت یا برای شناسایی راه‌هایی برای ایجاد ثبات در بهینه‌سازی مالی و اقتصادی در تجارت کافی نیستند. از این رو، توسعه تجارت حسابداری مدیریتی ضروری می‌باشد، که به معنی: توسعه سیستمی برای ثبت اطلاعات مالی و غیر مالی با توجه به نیازهای مدیریت تجاری، برای نظارت بر منابع درآمد و ضرر و زیان تجارت، توسعه گزارش‌های اولیه، تجزیه و تحلیل و داشبورد در درآمدها و هزینه‌‌ها، بدهی‌ها و تعهدات، رسیدها و هزینه‌‌ها، نیازهای مالی و منابع تجاری و انطباق مداوم با مدیریت می‌باشد.
حسابداری مدیریت را می‌توان فرآیند شناسایی، اندازه‌گیری، گردآوری، سنجش، تحلیل، تفسیر و ارائه آن گروه از اطلاعات مالی و سایر اطلاعات کمی و عملکردی تعریف کرد. این کار توسط مدیریت به منظور برنامه‌ریزی، کنترل، ارزیابی عملیات و استفاده بهینه از منابع در داخل سازمان انجام می‌شود. در حسابداری مدیریت، با تأکید بر استفاده‌کنندگان درون سازمانی، اطلاعاتی، اندازه‌گیری و گزارش می‌شود که مدیران سطوح مختلف یک سازمان را در اجرای اهداف تدوین شده برای آن سازمان یاری دهد.
حسابداری مدیریت و کارکرد آن در بهره‌وری سازمان‌ها
بخش عمده هزینه تحمیل شده به مردم پس از حذف یارانه‌ها، ناشی از پایین بودن بهره‌وری و به کار نگرفتن سیستم‌های حسابداری مدیریت است. محاسبه بهای تمام‌شده کالاهایی مانند انرژی به دلیل آنکه در محیط ناکارآمد و غیررقابتی محاسبه شده، سبب تحمیل هزینه اضافی به مردم و دولت شده است. با به کارگیری سیستم حسابداری مدیریت، می‌توان بهای تمام شده انرژی و دیگر کالاها را کاهش داد. این در حالی است که در محیط غیر رقابتی موجود، استفاده از ابزارهای حسابداری مدیریت از کارایی لازم برخوردار نخواهد بود. هم اینک صنایع بزرگ در انحصار دولت است. در ایران عمده تصدی‌گری‌های فرهنگی، هنری و اجتماعی و همچنین بخش مهمی از تصدی‌گری‌های اقتصادی در دست دولت یا بخش عمومی است. از آنجایی که تصدی‌گری‌های اقتصادی بخش عمومی، بیشتر از نوعی انحصار طبیعی یا انحصار چندتایی سود می‌برد، به دلیل بالا بودن حاشیه سود و فقدان احساس نیاز به پاسخگویی، هیچ تمایلی برای استفاده از کاربردها و تکنیک‌های حسابداری مدیریت و مدیریت مبتنی بر رقابت در این بنگاه‌ها وجود ندارد و حتی در بسیاری از این بنگاه‌ها از سیستم‌های پیشرفته حسابداری بهای‌تمام شده نیز استفاده نمی شود. این نقص در مورد تصدیگرهای فرهنگی، اجتماعی به مراتب شدیدتر است؛ زیرا در مؤسسات مجری این تصدی‌گری‌ها مانند مدارس، دانشگاه‌ها و بیمارستان‌های دولتی که اصولاً از بودجهنویسی سنتی و حسابداری نقدی استفاده می‌شود؛ هیچ شاخصی برای سنجش عملکرد، کارایی و اثربخشی فعالیت این مؤسسات وجود ندارد. با استقرار نظام بودجهنویسی مبتنی بر عملکرد و حسابداری مدیریت در مؤسسات، می‌توان کارایی و بهره‌وری این مؤسسات را افزایش داد و علاوه بر آن انگیزه لازم را در مدیران این مؤسسات برای به کارگیری خلاقیت و نوآوری نیروی انسانی و استفاده بهینه از منابع و امکانات، به وجود آورد.
رویکردهای نوین حسابداری مدیریت و کاربرد آن در مؤسسات جهت جلوگیری از بحران مالی
در دنیای رقابتی امروزه منابع انسانی یکی از عواملی است که می‌تواند برای سازمان‌ها مزیت رقابتی ایجاد کند موفقیت یا شکست هر سازمانی، تا حد زیادی بستگی به افراد آن سازمان دارد، و سازمانهایی می‌توانند به بقای خود ادامه دهند که با توجه به تغییرات دنیای کنونی، نقش قابل قبولی را در انعطاف‌پذیری با این تغییرات ایفا کنند. در این خصوص لازم به ذکر است که علت تمایز میان منابع انسانی و سایر منابع سازمانی، به این خاطر است که منابع انسانی یک سازمان، دارای قابلیت‌هایی نظیر یادگیری، تغییرپذیری، نوآوری و خلاقیت می‌باشند با مدیریت صحیح، می‌توانند بقای طولانی مدت سازمان‌ها را تضمین کنند. اهمیت ایجاد یک سیستم حسابداری جدید و به دنبال آن مدیریت مؤثر منابع انسانی به این دلیل است که سالیانه سهم عظیمی از هزینه‌های هر سازمانی را هزینه‌های علمیاتی آن تشکیل می‌دهد که بخش قابل ملاحظه‌ای از آن به نیروی انسانی بر می‌گردد. بر خلاف عصر صنعتی که سازمان‌ها دارایی‌های فیزیکی خود را مورد توجه قرار می‌دهند، امروزه به اقتضای محیط و پیدایش اقتصاد مبتنی بر دانش، سرمایه انسانی بخش قابل توجهی از ارزش سازمان را تشکیل می‌دهد و بر این اساس، باید به عنوان یک دارایی از ترازنامه نشان داده شود تا بر اساس تجزیه تحلیل‌های کمّی حاصل از آن، تصمیمات مناسبی توسط مدیریت اتخاذ شود و اقدامات لازم صورت گیرد. در زیر به چند رویکرد اشاره می‌شود:
ارزیابی جامع عملکرد
با توجه به نقاط ضعف سیستم‌های فعلی اندازه‌گیری، بسیاری از سازمانهای پیشرو به طراحی و استقرار سیستمهایی اهتمام ورزیده‌اند که وظایف سازمانی را با اهداف استراتژیک پیوند داده و با ارائه مجموعه متوازنی از شاخصهای مالی و غیر مالی، فعالیتهای سازمان را به سمت خواست و نیاز مشتریان هدایت می‌کند، روش جدیدی که این گونه شرکتها برای اجرای موفقیت‌آمیز استراتژی‌های خود به کار گرفتهاند، روش«ارزیابی متوازن» نام دارد. ارزیابی متوازن روشی است که سازمان‌ها به کمک آن می‌توانند استراتژی تجاریشان را در قالب مجموعه‌ای از اهداف عملیاتی، به بخشهای سازمان منتقل کنند و از این طریق رفتار و عملکرد کل سازمان را متحول سازند. ارزیابی متوازن از یک سو یک مکانیزم برنامه‌ریزی است، زیرا اهداف دراز مدت سازمان را به اهداف و مطلوبهای فرعی‌تر تقسیم می‌کند و مراحل متوالی دستیابی به این مطلوب‌ها را شناسایی می‌نماید. از سوی دیگر با طراحی و ایجاد معیارهایی برای پیشبرد عملکرد و اندازه‌گیری آن، نقش کنترلی خود را ایفا می‌کند. در واقع در این روش، استراتژی سازمان به زبانی ترجمه و تبیین می‌شود که برای هر یک از کارکنان درك شدنی است. از آنجایی که در این رویکرد تلاش می‌شود تا بین مطلوبهای سازمان و معیارهای سنجش عملکرد، موازنه برقرار شود، نام «ارزیابی متوازن» بر آن گذاشته شده است.
تنوع در فعالیتهای سازمان
متنوع‌سازی شکلی از استراتژی برای شرکت‌هاست و بسیاری از مدیران برای بهبود عملکرد شرکت از آن استفاده می‌کنند. این تنوع از دو بعد بررسی می‌شود:
- تنوع جغرافیایی- شرکت دارای شعب گوناگون بوده و در شهرها و کشورهای مختلف فعالیت می‌کنند. در واقع هر قسمت جغرافیایی جزیی قابل تفکیک از واحد تجاری است که به ارائه محصولات یا خدمات در منطقه جغرافیایی مشخصی اشتغال دارد و دارای مخاطره یا بازده‌ای متفاوت از اجزایی است که در سایر مناطق فعالیت می‌کند.
- تنوع تجاری- شرکت از نظر فعالیت دارای تنوع بوده و در دو یا چند بخش مختلف از بازار فعالیتمی‌کند و هر قسمت تجاری جزیی قابل تفکیک از واحد تجاری است که یک محصول یا خدمت یا گروهی از محصولات یا خدمات مرتبط را ارائه می‌کند و دارای مخاطره و بازده‌ای متفاوت از سایر قسمت‌های واحد تجاری است. متنوع‌سازی می‌تواند در سطح یک واحد کسب و کار
یا در سطح شرکتی روی دهد. در سطح یک واحد کسب و کار، احتمالاً به یک بخش جدید از یک صنعت که کسب و کار در حال حاضر در آن فعال است، گسترش یابد. در سطح شرکتی معمولاً ورود به کسب و کار، خارج از حوزه موجود در هر واحد کسب و کار، مد نظر است. تنوع قسمتی از چهار استراتژی رشد اصلی بیان شده در ماتریس محصول- بازار آنسوف است.
یا در سطح شرکتی روی دهد. در سطح یک واحد کسب و کار، احتمالاً به یک بخش جدید از یک صنعت که کسب و کار در حال حاضر در آن فعال است، گسترش یابد. در سطح شرکتی معمولاً ورود به کسب و کار، خارج از حوزه موجود در هر واحد کسب و کار، مد نظر است. تنوع قسمتی از چهار استراتژی رشد اصلی بیان شده در ماتریس محصول- بازار آنسوف است.بکارگیری بودجه‌ریزی عملیاتی در مؤسسه
بودجه عملیاتی بر اساس وظایف، عملیات و پروژه‌هایی که سازمانهای دولتی تصدی اجرای آنها را به عهده دارند تنظیم می‌شود. در تنظیم این نوع بودجه به جای توجه به کالاها و خدماتی که دولت خریداری می‌کند و یا به عبارتی به جای توجه به وسایل اجرای فعالیت‌ها، خود فعالیت و مخارج کارهایی که باید انجام شود، مورد توجه قرار می‌گیرد. تجربه کشورها نشان می‌دهد بکارگیری بودجه‌ریزی عملیاتی به عنوان اقدامی اصلاحی که تنها پیوند فنی میان بودجه و عملکرد را ایجاد می‌کند، اشتباه است. با این حال بودجه‌ریزی عملیاتی (با علم بر اینکه فقط متأثر از پیوندهای میان شاخصهای عملکرد و تخصیص منابع نمی‌شود و گزینه‌های سیاسی را نیز در بر می‌گیرد.) دارای مزیتهای فراوانی است که شامل:
- افزایش پاسخگویی عمومی
- مدیریت برای عملکرد بهتر
- بهبود نحوه تخصیص منابع
- در برگرفتن کلیه سطوح مدیریت
- ارائه یک ابزار تشخیص ارزشمند
- کمک به توجیه بودجه
- مبنای نظام مدیریت عملکرد گسترده
- اجازه می‌دهد برنامه‌ها اهداف دو جانبه داشته باشند،
- ایجاد امکان مقایسه در هزینه واحد
- حمایت از تصمیمات آگاهانه و ملموس
مدیریت بر مبنای هدف
مدیریت بر مبنای اهداف (MBO) از فراگیرترین سیستم‌های مدیریتی زمان ما است. به معنای واقعی هزاران نفر در سازمانهای سراسر جهان در حال تمرین سبک‌های مختلف از این سیستم هستند، پیاده‌سازی معمولاً بر سه عنصر عمده متمرکز است:
۱- تعریف اهداف سازمانی، ۲- اهداف فردی مشخص که سازگار با حمایت برای دستیابی به هدف‌های سازمانی ۳- بررسی پیشرفت به سوی اهداف.
بکارگیری تحلیل سیکل عمر محصولات و انتخاب استراتژی مناسب
هر یک از محصولات عمر مفیدی دارند در طی این عمر مفید، محصولات مراحل مختلفی از سودآوری و روش را پشت سر می‌گذارند که به مجموعه این مراحل چرخه عمر محصولات گفته می‌شود.
مراحل چرخه عمر محصولات:
۱- معرفی: در این مرحله بیشترین تلاش سازمان در ایجاد آگاهی و شناسایی محصول به بازار است.
۲- رشد: در این مرحله فروش با نرخی افزایشی رشد می‌کند.
۳- بلوغ: در این مرحله فروش با نرخ کاهشی افزایش می‌یابد.
۴- افول: علائم افت فروش در بلند مدت ظاهر می‌شود، کاهش تقاضا باعث خروج بسیاری از بازار خواهد شد و سایرین نیز باید با نوآوری، خود را شایسته حضور در بازار کنند. برای ورود به بازار دو استراتژی عمده می‌توان در نظر گرفت، اول اینکه می‌توان به صورت یک پیشگام و نوآور وارد بازار شد و یا اینکه به صورت یک پیرو در این میدان قدم گذاشت.
استقرار بکارگیری مدیریت استراتژیک
با مرورکتب و مقالات مرتبط می‌توان نتیجه گرفت که با تکیه بر روش تصمیم‌گیری سیاسی یا ذینفعان و البته با کمی تفاوت در انجام قدم‌ها، الگوی کلی مشابهی را پیشنهاد نمودهاند، که مدیریت استراتژیک خوانده می‌شوند. فرآیندهای موجود نوعاً شامل قدم‌هایی همچون واضح نمودن مأموریت و ارزشها، تدوین چشم‌اندازی برای آینده، تحلیل فرصتها و چالش‌های خارجی، ارزیابی نقاط قوت و ضعف، تدوین اهداف کلان و خرد استراتژیک، شناسایی موضوعات استراتژیک، تدوین و ارزیابی استراتژی‌ها و تدوین برنامه‌های عملیاتی.
سیستم‌های اطلاعاتی مدیریت و تصمیم‌گیری کارآمد
سیستم‌های اطلاعاتی، اطلاعات مورد نیاز مدیریت را از محیط‌های داخلی و خارجی سازمان فراهم می‌آورد. بدیهی است که این اطلاعات در صورتی مفید و کارا خواهند بود که تازه و جدید، صحیح و قابل اعتماد، مورد نیاز مدیریت در شرایط خاص و تا جایی که امکان دارد کامل و بی عیب و نقص باشند. سیستم‌های اطلاعاتی که اطلاعات را در اختیار سازمان قرار می‌دهند انواع متفاوتی دارند. از جمله سیستم‌های پردازش عملیات (TPS) که فعالیتهای روزمره سازمان را پشتیبانی می‌کنند. سیستم‌های اطلاعاتی مدیریت که برای تسهیل فعالیتهای روزمره مدیریت مورد استفاده قرار می‌گیرند. سیستم‌های پشتیبان تصمیم (DSS) که برنامه‌های کاربردی خاصی می‌باشند و از آنها برای حل مسائلی که کمتر ساختاریاند استفاده می‌شود و در کلیه مراحل فرایند تصمیم‌گیری مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ سیستم‌های پشتیبان تصمیم گروهی (GDSS) که سیستم‌های تعاملی بر پایه کامپیوتر می‌باشند و حل مسائل پیچیده را به وسیله گروهی از تصمیم گیرندگانی که به صورت تیمی کار می‌کنند بر عهده دارند. سیستم‌های خبره که با استفاده از هوش مصنوعی سعی در انجام فرایند تصمیم‌گیری تا مرحله انتخاب دارند. این سیستم‌ها در صورت موفقیت می‌تواند جایگزین انسان در انجام فعالیت‌هایی که به تصمیم‌گیری نیاز دارد باشد. سیستم‌های اتوماسیون اداری(OAS) ، فعالیتهای اداری مانند برنامه‌ریزی و مکاتبات را تسهیل می‌کنند و بالاخره سیستم‌های پشتیبان مدیران اجرایی (ESS) توسط مدیران ارشد، برای بررسی شرایط کلی سازمان قرار می‌گیرند.
ابزارها و سیاست‌های مالی شرکتها در جلوگیری از بحران
آنچه که در بحران جدید به پیچیدگی شرایط اضافه کرد وجود ابزارهای مالی جدید و پیچیده است که تحت عنوان عمومی مشتقات نامیده می‌شود. (قرارداد معاملات پیشانه، معاملات سلف، شقوق اختیار معامله و سوآپ). به صورت فزاینده‌ای این مشتقات با استفاده از روش‌های ریاضی و آماری پیچیده بر مبنای قراردادهای مربوط بین شرکتها و یا دارایی‌های قراردادی و یا واقعی ایجاد می‌شده و مورد معامله قرار می‌گرفته است. چنانکه بعداً به وسیله فعالان عمده بازارهای مالی نیز تصریح شد، ویژگی این نوع ابزارها این بوده است که عملاً بسیاری از خریداران و فروشندگان آنها از کم و کیف آنها بیخبر بوده و اصولا اًز آنها سر در نمی‌آوردند. گسترش استفاده از این ابزارها در ابعادی انجام شد که حتی پیش از بروز بحران اخیر نسبت به کاربرد آنها به وسیله صاحب نظران مالی اخطارهایی مطرح شد. در سال ۱۹۹۷ یک بانکدار نیویورك به نام فلیکس روهاتین در مطلبی نوشت که این فارغ التحصیلان ام. بی. ای بیست و شش ساله با کامپیوتر بمب‌های هیدروژنی مالی ایجاد می‌کنند این عنوان بعداً نیز توسط سایر صاحب نظران و فعالان بازارهای مالی به کار رفت. از جمله سوروس نیز در کتاب دیدمان جدید درباره بازارهای مالی به این ابزارهای مالی که به آنها اسامی جذاب داده‌اند اشاره می‌کند که در حجم‌های وسیع معامله می‌شدند و توسط شرکت‌های سنجش اعتبار نیز به آنها درجه AAA داده می‌شد و بعد از چند ماه قیمت آنها به یک دهم قیمت اولیه کاهش یافت. سیاست‌های پولی انبساطی از طریق سازوکارهای خلق پول، مقررات‌زدایی بانک‌ها و شرکت‌های سرمایهگذاری و ترغیب بسط اعتبار ارزان و راحت، همراه با ایجاد انواع دارایی‌های قراردادی، اثر این سیاست‌ها را با یک ضریب فزاینده بر اقتصاد تحمیل کرده و به تمام زوایای اقتصاد سرایت داده است. به نحوی که برآورد می‌شود حدود دو تریلیون دلار وام معوقه مسکن در بازارهای جهانی، حدود بیست تریلیون دلار وام‌های معوقه در سایر زمینه‌ها را سبب شود. بنابراین سیاست‌های پولی و اعتباری نسنجیده، همراه با نحوه اجرای آن شامل عدم اعمال نظارت، وجود کژمنشی و بی‌توجهی به آن، بینالمللی شدن بازار سرمایه و نبود سازوکارهای مناسب، وجود دارایی‌های پیچیده و خلق دارایی‌های کاغذی در حجم نجومی، بدون مشخص بودن مبانی ارزش آنها، همراه با تأثیر عوامل رفتاری به نحوی که شیلر و اکرلاف تبیین کردهاند، بازارهای مالی و سپس کل اقتصاد جهانی را دچار بحران کرد.
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
مدیریت با رویکرد برنامه‌ریزی صحیح در راستای اهداف سازمانی و حسابداری با در نظر گرفتن روش‌های مناسب و بهکارگیری افراد متخصص در زمینه مالی، در راستای تعالی سازمانی گام بر می‌دارند و با پیاده کردن سیستم مالی مناسب و ارزیابی مدیران سعی بر جلوگیری از به وجود آمدن بحرانهای مالی دارند. مدیریت به طور کلی در سازمان دارای دو وجه است: یک وجه که به «اهداف سازمانی» بر می‌گردد و دیگر وجهی که به «اهداف سازمان» منجر می‌شود. برنامه‌ریزی، سازماندهی، هماهنگی و کنترل، از وظایفی است که به طور مستقیم به اهداف سازمان منتهی می‌شوند و انگیزش و بسیج نیرو که افراد را در رسیدن به اهدافشان کمک می‌کند. به همین اعتبار، بهبود مدیریت یعنی، توجه کردن به وظایف مدیر در جهت رسیدن به اهداف سازمان. به تعبیری دیگر، رشد، بالندگی و توسعه شاخصها و پارامترهایی که برای تحقق توسعه مدیریت مورد نیاز است، هرکدام زمینهساز تعالی سازمان و تحقق اهداف تعیین شده است. به عبارت دیگر، ضمن اینکه معرفی مدل تعالی عملکرد می‌تواند در صدر برنامه‌های توسعه مدیریت قرار گیرد، می‌بایست بر این باور بود که هر چه در برنامه‌ریزی برای توسعه اجزای سیستم، از مدیریت کوشا باشیم طبیعتاً به همان میزان دستیابی به تعالی سازمانی نیز محقق خواهد گشت. جمله بحرانهای کنونی موجب افزایش آگاهی درباره ارزش حسابداری و حسابداری حرفه‌ای و خدمات آنان شده است. به نظر رؤسای سازمانهای حسابداری، نیاز به خدمات حسابداران حرفه‌ای درباره موضوعاتی که با بحرانهای مالی مرتبط است افزایش خواهد یافت و جامعه جهانیان بار امید زیادی به پشتیبانی و همکاری حرفه حسابداری برای غلبه بر بحران دارد. اکنون اهمیت نقش حرفه حسابداری در حفظ سیاست اقتصادی جهانی بیشتر درك می‌شود. با توسعه فناوری‌های نوین در صنایع و ایجاد تغییر و تحول در سیستم‌های تولید، سازمان‌ها چنان با پیچیدگی و تغییرات شدید رو به رو شده‌اند که مدیریت، به تنهایی نمی‌تواند نسبت به محیط خود در سازمان شناخت کافی داشته باشد. به همین دلیل، ضرورت دارد سیستمی به وجود آید که مدیریت را در امر شناسایی مساله، تعیین اهداف، تعریف راه‌حل‌های ممکن و ارزیابی و انتخاب راه حل بهینه و اجرای آن کمک کند که همین توجهی برای ارائه خدمات حسابداری مدیریت است.
دکتر رضا پیرایش استادیار مدیریت وحسابداری دانشگاه زنجان
سحر عمرانی گرگری دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه صوفی زنجان